Coraz więcej uwagi wymaga dobrostan młodych. Szkoła, jako pierwsza linia wsparcia, powinna reagować i prowadzić mądrą profilaktykę – także wobec zjawisk takich jak uzależnienia cyfrowe, przemoc rówieśnicza i samookaleczenia. Statystyki są niepokojące – raport „Nastolatki 3.0” z 2023 roku pokazuje, że aż 29,8 % młodych deklaruje silną potrzebę stałego korzystania ze smartfona, 31 % twierdzi, że nie może bez niego funkcjonować, a 24,8 % stresuje się, gdy nie mają dostępu do urządzenia. Dane pokazują jasno, że zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży nie są zjawiskiem jednostkowym i wymagają systemowego podejścia.
Czym są zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży? Krótka charakterystyka
Pod pojęciem „zachowań ryzykownych” rozumiemy działania, które zwiększają prawdopodobieństwo negatywnych konsekwencji:
- zdrowotnych;
- społecznych;
- emocjonalnych;
- edukacyjnych.
Mogą to być zarówno jednorazowe eksperymenty, jak i utrwalone wzorce postępowania. Do najczęściej obserwowanych należą:
- agresja i przemoc rówieśnicza;
- wagarowanie;
- używanie substancji psychoaktywnych;
- podejmowanie ryzykownych relacji seksualnych;
- cyberprzemoc;
- autoagresja.
Pierwsze symptomy mogą pojawić się już w wieku 10–12 lat, kiedy dzieci zaczynają intensywnie poszukiwać swojej tożsamości i konfrontować się z oczekiwaniami otoczenia. Najbardziej nasilony okres występuje jednak w wieku 13–17 lat, czyli w czasie dojrzewania, gdy presja rówieśnicza, zmiany hormonalne i kryzys autorytetów spotykają się z ograniczoną jeszcze umiejętnością przewidywania konsekwencji.
Nie oznacza to, że wczesna dorosłość zwalnia z ryzyka – część zachowań, jeśli nie zostanie odpowiednio zatrzymana, może się utrwalić i przerodzić w dorosłe uzależnienia czy problemy społeczne.
Kluczowe czynniki zachowań ryzykownych
Na występowanie zachowań ryzykownych wpływa wiele czynników. Wśród środowiskowych trzeba wskazać:
- presję grupy;
- brak bezpiecznych miejsc spędzania czasu wolnego;
- ubóstwo;
- brak stabilności emocjonalnej;
- przewlekłe konflikty w rodzinie;
- nadmierne wymagania;
- brak zainteresowania dzieckiem.
Istotne są również cechy osobowościowe, takie jak impulsywność, niska samoocena czy trudności w regulacji emocji. Zrozumienie tych zależności to podstawa, aby móc skutecznie przeciwdziałać problemowi.
Jakie sygnały powinny niepokoić nauczyciela?
Nauczyciel to osoba, która spędza z uczniem dużą część dnia. Właśnie dlatego może jako pierwsza dostrzec niepokojące symptomy.
Sygnały ostrzegawcze obejmują:
- nagłe wycofanie się z kontaktów społecznych;
- impulsywność i skłonność do konfliktów;
- gwałtowne pogorszenie wyników w nauce;
- zmiana środowiska rówieśniczego – nowa, podejrzana grupa znajomych;
- częste skargi na bóle głowy, brzucha czy zmęczenie (objawy psychosomatyczne).
Trzeba pamiętać, że problemy emocjonalne są silnie powiązane z ryzykownymi decyzjami. Uczeń, który nie radzi sobie ze stresem czy lękiem, łatwiej sięgnie po używki lub wpadnie w świat uzależnień cyfrowych. Sprawdź także, jak pomóc zestresowanemu dziecku jako nauczyciel.
Profilaktyka w szkole – działania, które naprawdę mają sens
Skuteczna profilaktyka zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży wymaga konsekwencji i przemyślanego, długofalowego planu. Szkoła nie może ograniczać się do jednorazowych kampanii czy akcji informacyjnych – potrzebna jest codzienna, systematyczna praca oparta na spójnej strategii.
Podstawą takiej profilaktyki powinna być edukacja emocjonalna i społeczna, która uczy młodych ludzi:
- rozpoznawania i nazywania własnych uczuć;
- radzenia sobie ze stresem i emocjami;
- asertywności w relacjach z rówieśnikami;
- rozwiązywania konfliktów w sposób konstruktywny.
Te kompetencje pozwalają uczniom podejmować bardziej świadome decyzje i chronią przed presją rówieśniczą. Ważne jest także, aby tematy profilaktyczne regularnie pojawiały się na godzinach wychowawczych i były wplecione w różne przedmioty szkolne – od języka polskiego, przez wiedzę o społeczeństwie, aż po wychowanie fizyczne.
Nie można jednak oczekiwać, że pojedynczy nauczyciel poradzi sobie z tym wyzwaniem. Ważne są:
- zaangażowanie całej rady pedagogicznej;
- systematyczna współpraca z rodzicami;
- wymiana informacji i wspólne podejmowanie decyzji.
Profilaktyka zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży – co można wdrożyć od razu?
Szkoła może działać od razu, korzystając zarówno z własnych zasobów, jak i wsparcia zewnętrznego. Jednym z prostszych rozwiązań są lekcje tematyczne poświęcone zdrowiu psychicznemu, cyberbezpieczeństwu czy zagrożeniom związanym z używkami. Zamiast suchej teorii trzeba stawiać na formy aktywizujące – dyskusje, projekty, filmy edukacyjne czy gry symulacyjne.
Coraz większe znaczenie mają także:
- programy rówieśnicze – oparte na mentoringu i wolontariacie. Uczniowie uczą się empatii i odpowiedzialności, a jednocześnie wspierają młodszych kolegów. To buduje więzi i poczucie wspólnoty, które są najlepszym antidotum na samotność i izolację;
- współpraca z psychologiem i pedagogiem szkolnym, a także organizacjami pozarządowymi specjalizującymi się w profilaktyce i terapii – zewnętrzni eksperci mogą wnieść świeżą perspektywę, a młodzież często łatwiej otwiera się przed osobami spoza szkoły;
- akcje w formie projektów uczniowskich – kampanie informacyjne, plakaty, podcasty, debaty.
Chcesz lepiej pomagać uczniom? Rozwijaj się w tym kierunku!
Każdy nauczyciel, wychowawca czy pedagog szkolny, który pragnie realnie wspierać swoich uczniów, potrzebuje nie tylko empatii, ale i profesjonalnej wiedzy. Dlatego najlepiej inwestować w rozwój zawodowy i zdobywać nowe kompetencje. Jedną z ciekawszych propozycji są studia podyplomowe „Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży. Diagnoza, profilaktyka i terapia”, dostępne na stronie studia-pedagogiczne.pl.
Celem studiów podyplomowych jest wyposażenie słuchaczy we wszechstronną wiedzę, umiejętności i kompetencje w obszarze diagnozy, profilaktyki oraz terapii zachowań ryzykownych u dzieci i nastolatków. Program obejmuje m.in.:
- problematykę uzależnień behawioralnych;
- zagadnienia depresji, kryzysów rozwojowych i egzystencjalnych;
- tematy dotyczące zachowań suicydalnych, a także agresji i uzależnień od substancji psychoaktywnych.
Jeśli chcesz lepiej pomagać swoim uczniom, reagować nie tylko w sytuacjach kryzysowych, ale i zapobiegać problemom, rozważ tę formę kształcenia. To szansa na poszerzenie kompetencji i nawiązanie kontaktów z innymi specjalistami, którzy mierzą się z podobnymi wyzwaniami.
FAQ – najczęściej zadawane pytania
Jakie są najczęstsze zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży?
Do najczęstszych zalicza się agresję, wagarowanie, używki, cyberprzemoc, ryzykowne relacje i samookaleczenia.
W jakim wieku pojawiają się pierwsze symptomy?
Najczęściej między 13. a 17. rokiem życia, ale pierwsze sygnały mogą być widoczne już w wieku szkolnym.
Jak nauczyciel może reagować?
Najważniejsze jest uważne obserwowanie, rozmowa z uczniem, włączenie pedagoga i psychologa oraz kontakt z rodzicami.
Czy profilaktyka naprawdę działa?
Tak, pod warunkiem że jest systematyczna, angażuje całą społeczność szkolną i opiera się na budowaniu relacji.
Gdzie zdobyć wiedzę o profilaktyce?
Dobrym rozwiązaniem są studia podyplomowe, np. na platformie studia-pedagogiczne.pl.
